Ngày r¢m tháng tÜ âm lÎch m‡i næm là m¶t ngày Ç¥c biŒt cho tÃt cä các PhÆt tº trên th‰ gi§i. Theo truyŠn thÓng Theravada (Nguyên thûy, Nam tông), Çó là ngày Tam H®p - Vesakha (Vesak) - k› niŒm ngày sinh (PhÆt ñän), ngày chÙng Ç¡c (Thành ñåo), và tÎch diŒt (ñåi Ni‰t Bàn) cûa ñÙc PhÆt. Trong khi Çó, m¶t sÓ các quÓc gia theo truyŠn thÓng Mahayana (ñåi thØa, B¡c tông) cº hành ba dÎp tr†ng Çåi trên vào ba ngày khác nhau trong næm. Tuy nhiên, ngày r¢m tháng tÜ ÇÜ®c xem nhÜ là ngày lÍ PhÆt giáo quan tr†ng nhÃt, và Çã ÇÜ®c toàn th‹ các tông phái PhÆt giáo thÓng nhÃt vào kÿ ñåi h¶i lÀn thÙ VI cûa PhÆt giáo Th‰ gi§i næm 1961 [1].

ñ‰n nay, m†i ngÜ©i ÇŠu thÓng nhÃt r¢ng ñÙc PhÆt sinh ra trong Çêm træng r¢m tháng tÜ âm lÎch næm 623 trܧc Tây nguyên, tåi vÜ©n Lumbini (Lâm Tÿ Ni), ngoåi ô thành Kapilavatthu (Ca Tÿ La VŒ), ngày nay thu¶c xÙ Nepal, gÀn biên gi§i ƒn ñ¶ [1]. Thân phø Ngài là vua Suddhodana (TÎnh Phån) và thân mÅu là hoàng hÆu Maha Maya (ñåi TÎnh DiŒu). Ngài thu¶c s¡c t¶c Sakya (Thích Ca), có h† Gotama (CÒ ñàm), và ÇÜ®c vua cha Ç¥t tên là Siddharta (TÃt ñåt ña), có nghïa là NhÜ Ý. Næm 16 tu°i, Ngài lÆp gia Çình v§i công chúa Yasodhara (Gia Du ñà La) và có m¶t ngÜ©i con trai, tên là Rahula (La HÀu La).

Næm 29 tu°i, Ngài r©i bÕ cung vàng, vÜ®t sông Anoma (m¶t chi nhánh cûa thÜ®ng lÜu sông Gange - H¢ng hà), tÀm sÜ h†c Çåo, sÓng m¶t cu¶c Ç©i du tæng. Sau 6 næm h†c hÕi v§i nhiŠu bÆc Çåo sÜ n‡i ti‰ng th©i Çó v§i nhiŠu pháp môn tu tÆp khác nhau, Ngài cäm thÃy vÅn còn nhiŠu vܧng m¡c, và vÅn không tìm ra ÇÜ®c con ÇÜ©ng giäi thoát tÓi hÆu.

CuÓi cùng, Ngài quy‰t ÇÎnh không sÓng lŒ thu¶c vào m¶t vÎ Çåo sÜ, m¶t pháp môn nào cä. TØ bÕ lÓi tu kh° hånh hành xác, Ngài b¡t ÇÀu Çi khÃt th¿c trª låi Ç‹ phøc hÒi sÙc khÕe, và tham thiŠn dܧi c¶i cây pippala, sau nÀy ÇÜ®c g†i là cây bÒ ÇŠ, trong vùng Gaya - ngày nay ÇÜ®c g†i là Bodhgaya, BÒ ñŠ ñåo Tràng, bên b© sông Neranjara (Ni Liên ThuyŠn).

Sau 49 ngày hành thiŠn, vào Çêm r¢m tháng tÜ næm 588 trܧc Tây lÎch, Ngài nhÆp ÇÎnh tham thiŠn, quán niŒm hÖi thª và chân tâm, nhÆp bÓn bÆc thiŠn, rÒi quán tܪng vŠ s¿ sinh diŒt cûa m†i loài hiŒn h»u [2]. Vào cuÓi canh m¶t Çêm Çó, Ngài chÙng Çåt trí tuŒ "túc mång minh". CuÓi canh hai, Ngài chÙng Çåt "lÆu tÆn minh", quán triŒt nguyên do ÇÜa ljn s¿ sinh tº cûa m†i loài. ñ‰n cuÓi canh ba, Ngài Çã thÃy ÇÜ®c con ÇÜ©ng thoát vòng kh° løy, nhìn thÃy rõ ÇÜ®c tâm niŒm cûa m†i loài qua trí tuŒ "tha tâm minh", nghe thÃy và thông hi‹u ÇÜ®c niŠm vui n‡i kh° cûa m†i loài, qua chÙng Ç¡c trí tuŒ "thiên nhãn minh", "thiên nhï minh", và "thÀn túc minh" [1, 2]. LÆu Çã tÆn diŒt, tuŒ Çã toàn khai, Ngài quán triŒt chân lš và giác ng¶, trª thành m¶t vÎ Chánh ñ£ng Chánh Giác (Samma Sambuddho), và ÇÜ®c xem nhÜ là Çã nhÆp Ni‰t Bàn H»u DÜ Y (Sopadisera Nibbana Dhatu), nghïa là trång thái tâm trí hoàn toàn giäi thoát nhÜng thân xác vÅn còn tÒn tåi. Lúc Çó Ngài ÇÜ®c 35 tu°i.

Bài giäng ÇÀu tiên cûa Ngài là bài kinh Chuy‹n Pháp Luân (Dhammacakkappavattana), giäng cho 5 anh em Kondanna (KiŠu TrÀn NhÜ), ÇŒ tº ÇÀu tiên, tåi vÜ©n L¶c Uy‹n gÀn thành Benares (Ba Na Låi). ñây là bài giäng tóm t¡t tinh hoa cûa Çåo giäi thoát, là m¶t Trung ñåo (Majjhima Patipada) không lŒ thu¶c vào hai c¿c Çoan cûa viŒc nô lŒ døc låc và viŒc hành kh° thân xác, bao gÒm bÓn s¿ thÆt ph° quát (TÙ DiŒu ñ‰) và con ÇÜ©ng diŒt kh° gÒm 8 phÀn chính y‰u (Bát Chánh ñåo) [2].

TØ Çó trong suÓt 45 næm, Ngài Çi truyŠn giäng con ÇÜ©ng giäi thoát, thu nhÆn ÇŒ tº, có ngÜ©i xuÃt gia theo Ngài và lÆp thành Tæng Çoàn (Sangha), có ngÜ©i cÛng còn tåi gia, g†i là các cÜ sï. Vùng truyŠn giáo cûa Ngài là vùng ñông B¡c ƒn ñ¶ giáp biên gi§i xÙ Nepal, d†c theo các nhánh sông thÜ®ng nguÒn sông Gange (sông H¢ng).

Ngài thÜ©ng ÇÜ®c g†i là ñÙc PhÆt CÒ ñàm (Buddha Gotama). Ch» "PhÆt" là ti‰ng g†i t¡t cûa "PhÆt ñà", phiên âm tØ ch» Phån "Buddha" - ngÜ©i bình dân ViŒt Nam có nÖi g†i là ông Bøt - nghïa là ngÜ©i Çã giác ng¶ (Giác Giä) . Trong các kinh sách ghi låi, Ngài thÜ©ng t¿ g†i mình là Tagatatha (NhÜ Lai). Trong kinh Çi‹n, ñÙc PhÆt có 10 danh hiŒu: NhÜ Lai, ­ng Cúng, Chánh Bi‰n Tri, Minh Hånh Túc, ThiŒn ThŒ, Th‰ Gian Giäi, Vô ThÜ®ng Sï, ñiŠu Ng¿ TrÜ®ng Phu, Thiên Nhân SÜ, Th‰ Tôn PhÆt [1].

Ngài giäng rÃt nhiŠu chû ÇŠ cho nhiŠu hång ngÜ©i khác nhau, tùy theo tâm tính, cæn cÖ, hoàn cänh cûa h†, Ç‹ giúp h† thæng ti‰n trên ÇÜ©ng tu tÆp. Th¿c t‰ nhÃt là 37 phÄm tr® Çåo (hay 37 phÀn bÒ ÇŠ) mà Ngài Çã tóm t¡t låi trong nh»ng ngày cuÓi cûa cu¶c Ç©i tåi th‰ cûa Ngài: 4 NiŒm xÙ, 4 pháp Chánh cÀn, 4 ÇiŠu NhÜ š, 5 Cæn, 5 L¿c, 7 Giác chi, và 8 Chánh Çåo [3].

ñÙc PhÆt tÎch diŒt næm 543 trܧc Tây lÎch, lúc Ngài 80 tu°i, tåi khu rØng cây sala, gÀn thành Kusinara (Câu Thi La). ñêm Çó, sau khi nhÆp và xuÃt tám bÆc thiŠn, Ngài nhÆp Ni‰t Bàn Vô DÜ Y (Anupadisera Nibbana Dhatu) - hay ñåi Ni‰t Bàn (Maha Parinibbana) - nghïa là Ni‰t Bàn v§i thân xác không còn mÀm sÓng tÒn tåi trong th‰ gian. Lúc Çó là canh cuÓi cùng cûa Çêm r¢m tháng tÜ. L©i dåy cuÓi cùng cûa Ngài là:

"NÀy các tu sï, nay Ta khuyên các vÎ: tÃt cä các pháp h»u vi ÇŠu vô thÜ©ng, hãy tinh tÃn, ch§ có phóng dÆt" [3].

Các bài giäng cûa Ngài ÇÜ®c k‰t tÆp låi thành b¶ Kinh Tång (Sutta Pitaka). Các ÇiŠu gi§i luÆt cho các vÎ tu sï ÇÜ®c k‰t tÆp thành b¶ LuÆt Tång (Vinaya Pitaka). VŠ sau, các bài tham luÆn cûa các vÎ cao tæng vŠ l©i giäng cûa ñÙc PhÆt cÛng ÇÜ®c k‰t tÆp thành m¶t tång khác, g†i là LuÆn Tång hay còn ÇÜ®c g†i là Vi DiŒu Pháp (Abhidhamma Pitaka). Ba tång nÀy k‰t h®p thành b¶ Tam Tång Kinh ñi‹n cûa PhÆt Giáo ngày nay.

Bình Anson,

Mùa PhÆt ñän 1995 (PL 2539)

(HiŒu chÌnh: 04/1996)

Tham Khäo

[1] Narada Mahathera (1980), The Buddha and His Teachings, Bud-dhist Publication Society, Sri Lanka (ñÙc PhÆt và PhÆt Pháp, bän dÎch ViŒt ng» cûa Phåm Kim Khánh)

[2] Thích NhÃt Hånh (1992), ñÜ©ng XÜa Mây Tr¡ng, Lá BÓi, France

[3] Sister Vijira and Francis Story (1988), The Maha Parinibbana Sutta, Buddhist Publication So-ciety, Sri Lanka.