Sau Ç nhÎ th chin,
ÇÓi v§i các nܧc nhÜ®c
tiu vùng ñông Á và ñông
Nam Á, có hai vÃn Ç vào
bÆc nhÃt là vic giäi phóng
quÓc gia ra khÕi ch Ƕ bÓc
l¶t cûa ngÜ©i cܧp nܧc
da tr¡ng, và vic tìm kim m¶t
ÇÜ©ng lÓi phát trin xã
h¶i vàkinh t nh¢m th¿c hin an
sinh. VÃn Ç thÙ nhÃt hÀu
nhÜ Çã Çi vào lÎch sº:
Trong vùng hÀu nhÜ không còn quÓc
gia nào làm thu¶c ÇÎå Còn
låi vÃn Ç thÙ hai, chn
l¿a m¶t mô hình canh tân cho phù
h®p v§i khát vng cûa con ngÜ©i
da vàng ngày nay Çang Çi vào
th k 21, sÓng ª th©i kÿ hÆu
thÙc h, vÜÖn lên Çòi
quyn t¿ do sinh sÓng, lÆp nghip,
nhân quyn - nói r¶ng và nói
chung là Çòi thÕa mãn XU TH
DÂN CHÑ. Vì môi trÜ©ng tôn
giáo c° truyn cûa nhân dân
ñông Á và ñông Nam Á
n¥ng v Çåo PhÆt - nh»ng nܧc
Theravada (Nguyên Thûy) và Tantrayana (MÆt
Tôn) Çã và Çang th© Çåo
PhÆt làm quÓc giáo nhÜ Thái
Lan, Min ñin, Cao Mên, Ai Lao, Tây
Tång, Mông C°... và nh»ng nܧc
Mahayana (ñåi ThØa) nhË ràng bu¶c
ÇÙc tin nhÜng thÃm nhuÀn PhÆt
Giáo trong tim thÙc nhÜ Mãn Châu,
Nam B¡c Triu Tiên, ñài Loan, Vit
Nam..., và phäi k luôn hai quÓc
gia Trung Hoa và NhÆt B°n - cho nên trình
bày dân chû tim tàng trong giáo
l nhà PhÆt Ç Ü§c lÜ®ng
sÙc månh trì hãm hay phù tr®
cûa Çåo PhÆt trong cu¶c canh tân,
ch¡c ch¡n së cªi mª ÇÜ®c
nhiu thành kin và Çóng
góp ÇÜ®c vào vic Çiu
nghiên m¶t sÓ k hoåch phát
trin.
ñåo PhÆt tu°i Çã
2600, và ñÙc PhÆt Çã
nói và làm dân chû tØ
sinh th©i, nhÜng nim dân chû
m§i thÆt Çn v§i con ngÜ©i
Á ñông chúng ta tØ lúc
tip xúc v§i Tây phÜÖng. VÆy
trܧc ht, ta thº tìm hiu ngÜ©i
Tây phÜÖng quan nim và hành
trì dân chû nhÜ th nào ?
Dân chû (democracy) gÓc ª ch» Phån
Sanskrit "kratu" - luÆt l, bin qua
ch» Hy Låp "kratos", và ghép
v§i ch» Hy Låp demos tÙc "nhân
dân", thành demokratia - luÆt l
cûa sÓ Çông; nói chung là
ÇÜ©ng lÓi, phÜÖng thÙc
do Ça sÓ quyt ÇÎnh. Trên
th¿c t, bây gi© ta nói Çn
dân chû là ta hình dung Çn
m¶t th ch chính trÎhay m¶t
phÜÖng thÙc hành chánh d¿a
trên sÓ Çông.
TØ lúc m§i sinh ra Ç©i
sÓng c¶ng ÇÒng, tåi Úc
Á sang Âu MÏ, tØ nh»ng b¶ låc
man r® t§i các t° chÙc xã h¶i
væn minh c¿c thÎnh, hc gÌa Tây
phÜÖng phân 3 loåi hình thÙc
th ch dân chû:
ñ©i sÓng quÓc
gia và quÓc t ngày càng trª
nên phÙc tåp, nên ngày nay ta
thÃy xuÃt hin thêm m¶t loåi
thÙ tÜ cÛng gi là th ch
Chính TrÎ Dân Chû, nhÜng Çi
rÃt xa nguyên nghïa, không còn
phù h®p v§i nguyn vng cûa Ça
sÓ. Ví dø cø th là các
th ch Dân Chû C¶ng Hòa, ÇÜ®c
thành lÆp sau các cu¶c cách mång
vô sän, trong Çó có th ch
hin tåi cûa nܧc Vit Nam ta
(tuy gÀn Çây có thay Ç°i
danh xÜng nhÜng th¿c chÃt vÅn nhÜ
trܧc ).
Phäi chæng chÌ có
ngÜ©i phÜÖng Tây m§i bit
quan nim dân chû? Ta tìm câu trä
l©i tØ công trình nghiên cÙu
cûa hai hc gÌa Tây phÜÖng.
G.T.Garrett, chuyên khäo v væn minh Trung
ñông và n ñ¶, vit
là hình thÙc Dân Chû Tr¿c
Tip Çã có tØ th©i væn
minh V ñà (trܧc hay ÇÜÖng
th©i v§i các "quÓc gia Çô
thÎ" Hy Låp). ñn th©i ñÙc
PhÆt, b¶ låc nhÕ Çã bin
thành c¶ng ÇÒng l§n, cho nên
hình thÙc Dân Chû ñåi Din
xuÃt hin. HÀu tܧc Marquess of Zetland,
Phó VÜÖng n ñ¶, cÛng
là m¶t nhà chuyên khäo v væn
minh n ñ¶ và PhÆt Giáo,
vit cuÓc sách Legacy of India nhÃn
månh là muÓn hiu rõ hÖn
hình thÙc sinh hoåt cûa các c¶ng
ÇÒng ÇÜ®c quän trÎ b¢ng
th ch dân chû Çåi din,
ta phäi khäo sát trong kinh Çin
nhà PhÆt. Garrett và Zetland dÅn chÙng
nh»ng phÜÖng thÙc t° chÙc các
c¶ng ÇÒng Tæng Già cûa Çåo
PhÆt. Dܧi th©i Thích Ca, nܧc
n ñ¶ sÓng trong cÖn sÓt v
trit l và tôn giáo. LÛ lÜ®t
tØng l§p khÃt sï samana (Sa môn),
kt h®p thành tØng Çoàn nhÕ
sangha (Tæng Già), do m¶t thÀy cä
guru hܧng dÅn, lang thang trong rØng núi,
Çi tìm nghïa s¿ sÓng. ñÙc
PhÆt Çn và t° chÙc h
thành Tæng Già (sau này gi là
Tæng Çoàn) cûa Çåo PhÆt.
Vic kt nhÆp và
ly khai v§i Tæng Çoàn rÃt giän
dÎ và dân chû. NgÜ©i thanh
niên muÓn Çi tu chÌ cÀn Çn
trܧc ñÙc PhÆt, ho¥c là
m¶t nhóm tÓi thiu mÜ©i tÿ
kheo, cÀu xin ÇÜ®c xuÃt giå
Nu y h¶i Çû Çiu kin
(trên 15 tu°i, có phép cha mË, có
Çû sÙc khÕe Ç tu hc)
là ÇÜ®c chÃp nhÆn phát
nguyn. MuÓn r©i bÕ Tæng Çoàn
cÛng rÃt dÍ dàng, ÇÜÖng
s¿ chÌ bÕ y bát và trª låi
Ç©i sÓng cÛ. ñÜ®c nhÆn
vào tæng Çoàn, ngÜ©i tuyn
sinh sramanera (Sa di) ch© Çn næm 21 tu°i,
nu Çã theo ÇÜ®c k luÆt
tu hành, trª thành tÿ kheo (bhikkhu).
Mi ngÜ©i tu sï là m¶t thành
viên, hܪng mi quyn l®i cûa
c¶ng ÇÒng sangha: tÃt cä Çu
t¿ do và bình Ç£ng, không
ai l§n, không ai nhÕ, trØ lúc
tu tÆp phäi theo ñÙc PhÆt là
các vÎ giäng sÜ; mi vÃn Ç
trong Ç©i sÓng phäi giäi quyt
tÆp th trong các bu°i h¶i mi
tháng hai lÀn gi là uposattha (BÓ
Tát), trong Çó mi ngÜ©i Çu
có quyn phát biu kin, tán
thành ho¥c chÓng ÇÓi nh»ng
Çim thäo luÆn. Ta thÃy rõ
là m¶t hình thÙc sinh hoåt c¶ng
ÇÒng nhÜ vÆy có Çû
quy t¡c l tܪng cûa th ch
dân chû tr¿c tip.
ñåo Thích Ca l§n
månh trên khu v¿c sông Gangas (sông
H¢ng). ñ©i sÓng Tæng sï phäi
thay Ç°i: cÀn có ch° ª nhÃt
ÇÎnh Ç Çi v; cÀn
có nÖi sinh hoåt tÆp th trong các
tháng mÜa; cÀn có nÖi cÃt
gi», nÃu nܧng và phân chia
th¿c phÄm; cÀn có gi© giÃc
và cách æn, cách m¥c, khi nghÌ,
khi hành trì... bao nhiêu vÃn Ç
Çã Çn vì có phát
trin. Quan trng hÖn n»a là các
vÃn Ç th s¿ xäy ra ngoài
khung viên chùa: ví dø, ÇÎnh
vÎ th và vic hành trì cho
ngÜ©i cÜ sï Çn v§i Çåo,
chÃp nhÆn ngÜ©i Çàn bà
Çn xin xuÃt giå.. Nh»ng vÃn
Çnày phäi giäi quyt cÃp
bách mà ñÙc PhÆt không
th th¿c hin vào mi lúc, ª
tÆn mi nÖi, nên phäi Çi t§i
vic là có ngÜ©i tÿ kheo Çåi
din cho c¶ng ÇÒng (ÇÜ®c
bÀu ra vì kinh nghim và tu°i tác)
Çn hp v§i ñÙc PhÆt
trong các bu°i uposattha. NhÜ vÆy th
ch dân chû tr¿c tip trong các
Tæng Çoàn nhÕ bé lúc
nguyên thûy Çã chuyn thành
th ch dân chû Çåi din
vì Tæng Çoàn phát trin.
Trong các bu°i hp uposattha
ÇÀu tuÀn và cuÓi tuÀn
træng, Çåi din c¶ng ÇÒng
tØ phÜÖng xa låi trình v§i
Tæng Çoàn s¿ vic Çã
xäy ra nÖi ÇÎa phÜÖng. S¿
vic ÇÜ®c Çem ra thäo luÆn,
quyt ÇÎnh theo Ça sÓ, và
khi ÇÜ®c ñÙc PhÆt chÃp
thuÆn tÓi hÆu së thành ra luÆt
(vinaya), do chính ñÙc PhÆt công
bÓ trܧc Tæng Çoàn. Væn
thÜ ngày Çó chÜa dùng, Tæng
sï hc thu¶c lòng Ç truyn
tøng, gi là LuÆt Kinh (Vinaya Pitaka).
Nh»ng Çiu cæn bän trong Kinh LuÆt,
áp døng vào Ç©i sÓng h¢ng
ngày cûa Çåo, ÇÜ®c tóm
lÜ®c trong møc patimokkha (có nghiã
là th¡t, c¶t låi), gi là "LuÆt
Kinh Yu LÜ®c". M¶t hình thÙc
cûa Bän Hin Pháp quen thu¶c v§i
ta ngày nay. Cæn cÙ trên bän patimokkha
cûa ñÙc PhÆt công bÓ, mi
Tæng Çoàn tùy theo hoàn cänh
ÇÎa phÜÖng låi có quy luÆt
Sanghakamma, ngày nay ta gi là bän N¶i
Quy, gÒm nh»ng Çiu l quy ÇÎnh
cách thÙc phäi thäo luÆn và
giäi quyt nh»ng Çiu bÃt thÜ©ng
trong Ç©i sÓng c¶ng ÇÒng:
túc sÓ trong bu°i hp (quorum), cách
thÙc ÇÜa kin nghÎ, lÆp tiu
ban phø trách (task force), cách thÙc
tÜÖng thuÆn, bÀu cº, tuyên bÓ
kt quä. GÀn 3000 næm trܧc,
l thuyt cûa ñåo PhÆt Çã
dân chû, mà cách áp døng
Çã là m¶t gÜÖng mÅu
dân chû. Nhìn vào quá trình,
sinh hoåt cûa Tæng già Çã
Çi xa hÖn m¶t bܧc n»a, Çã
sát v§i th ch dân chû hin
pháp ta quan nim ngày nay.
Nghiên cÙu quá trình
t° chÙc Tæng Çoàn cho phép
ta nhÆn ra ÇÜ®c mÓi tÜÖng
ÇÒng gi»a nh»ng Ç°i thay trong
l lÓi chÌ Çåo cûa ñÙc
PhÆt và nh»ng Ç°i thay cûa
nh»ng th ch chính trÎ trong lÎch
sº. Câu hÕi kích thích vic
tìm hiu cûa ta bây gi© là
trong nh»ng hình thÙc sinh hoåt Tæng
Çoàn Çã träi qua, hình
thÙc nào phù h®p nhÃt v§i
quan Çim lãnh Çåo cûa ñÙc
PhÆt. Nói nhË hÖn và rõ hÖn,
trong t° chÙc Tæng Çoàn và
ngoài cÃu trúc xã h¶i, ñÙc
PhÆt ngày xÜa Çã chn hình
thÙc lãnh Çåo chuyên ch
(ví dø nhÜ m¶t th ch quân
chû, phong kin, quân phit, Ƕc
tài, v.v...) hay là hình thÙc lãh
Çåo tÆp Çoàn (ch£ng hån
nhÜ m¶t nn c¶ng hòa ...)?
Trên th¿c t, lúc
ñÙc PhÆt m§i ÇÙng ra lÆp
Tæng Çoàn, giáo chúng nhÜ
"con tê ngÜu m¶t mình Çi gi»a
rØng già". Trong hoàn cänh vô
t° chÙc và vô k luÆt nhÜ
vÆy, ch¡c ch¡n là phäi dùng
phÜÖng thÙc trói bu¶c Ç
trói bu¶c Ç áp Ç¥t
Ç©i sÓng tÆp Çoàn. Låi
n»a, ñÙc PhÆt xuÃt thân
tØ giai cÃp Ksatriya (qúy t¶c), con
m¶t vÎ vua, sinh ra Ç trÎ vì,
ch¡c ch¡n là qua nim hành trì
phäi hܧng v m¶t th ch áp
Ç¥t k luÆt b¢ng uy quyn.
Th nhÜng tÜ tܪng
và giáo l cûa Thích Ca låi
bu¶c Ngài phäi nghï và làm
khác v§i thân th cûa Ngài
và l lë thông thÜ©ng cûa
ngÜ©i Ç©i. Ngoài ra cÛng không
d gì mà áp Ç¥t k
luÆt lên nh»ng con ngÜ©i tu hành
ngày Çó, h Çã t¿
tØ bÕ tÃt cä Ç Çi
tìm giäi thoát. H Çã æn
rÍ cây Ç sÓng, c¶t lá
che thân, không còn gi» m¶t h
løy gì v§i tin nghi vÆt chÃt
và Ç©i sÓng xã h¶Î
NhÜ vÆy ch¡c ch¡n h không còn
bit s® hãi hình phåt bÃt
cÙ loåi nào, và cÛng không
có m¶t loåi k luÆt nào trói
bu¶c ÇÜ®c h.
PhÜÖng cách còn
låi ñÙc PhÆt Çã dùng
là Ngài thu hút h b¢ng nhân
cách Ç¥c bit cûa NgàÎ
Ngài dùng k luÆt t¿ giác
Ç kim hãm, ch ng¿ thói
quen phóng túng cûa h. Khi Çã
Çem ÇÜ®c h vào Ç©i
sÓng tÆp th, Thích Ca dùng trí
thÙc siêu quÀn båt tøy cûa
Ngài Ç gi» h låi trong cái
lܧi tinh thÀn là giáo l
giäi phóng Çã ÇÜ®c Ç
xܧng. NhÜ vÆy, møc Çích
tÓi hÆu là hܧng dÅn giáo
chúng v tu tÆp Ç giäi thoát,
và phÜÖng tin là vic T¿
Giác, không áp Ç¥t. ñn
Çây, ta còn phäi giäi Çáp
th£ng câu hÕi là ñÙc PhÆt
chu¶ng th ch quân chû phong kin
hay nghiêng v m¶t nn c¶ng hoà
dân trÎ ?
Jean Przylusky (1885-1944), ngܩi
Pháp gÓc Ba Lan, Çã Çem chính
trÎ và xã h¶i hc vào vic
sÜu tÀm và nghiên cÙu Çåo
PhÆt, vit là lúc ñÙc PhÆt
sinh th©i, có vua Ajatasattu (A Xà Th)
Çã git cha là vua Bimbisara (TÀn
Bà Xa Ra) Ç Çoåt ngôi.
VÜÖng quÓc cûa ông n¢m cånh
m¶t "c¶ng ÇÒng sáu nܧc
c¶ng hòa" Vajjian. Vua A Xà Th muÓn
khªi binh xâm chim lãnh th° Vajjian
bèn cho ngÜ©i Çn thæm dò
ñÙc PhÆt. Ngài trä l©i
gián tip, phát biu kin
là "nn c¶ng hòa Vajjian phát
trin månh nu (chánh phû c¶ng
hoà) s§m bit thành lÆp các
quy ch an sinh xã h¶i" cho nhân dân.
P.V. Bapat, tác giä tuyn tÆp "2500
Years of BuÇhism" 1976, nh¡c låi s¿
kin này rõ ràng hÖn và
kh£ng ÇÎnh là ñÙc PhÆt
Çã có khuynh hܧng c¶ng hòa
tØ ngày thành lÆp Tæng Çoàn.
ñn bây gi© ta chÌ
tìm hiu quan nim dân chû cûa
ñÙc PhÆt qua công vic Ngài
t° chÙc Tæng Çoàn. Quan nim
này có phù h®p v§i nh»ng Çiu
dåy trong kinh Çin ñÙc PhÆt
Çã Ç låi hay không?
Tܪng cÛng cÀn phäi
sÖ lÜ®c giäi thích kinh PhÆt v§i
các bån trÈ ngày nay it' quen thu¶c
v§i sách PhÆt. NhÃt là v§i
hy vng nh»ng giòng này vÜ®t
qua ÇÜ®c nh»ng gi§i hån
thÙc h Ç Çn tay các
bån trÈ bên nhà Çã hoàn
toàn xa lå v§i tôn giáo, thì
vic giäi thích tܪng låi phäi
cÀn hÖn. Kinh Çin nhà PhÆt
gÒm hai h thÓng chính: Kinh B¡c
Tông Sanskrit và kinh Nam Tông Pali. Kinh B¡c
Tông vô cùng phong phú. Kinh Nam Tông
có h thÓng ch¥t chë, phÀn
chính gi là kinh ñåi Tång
(tipikata), gÒm ba b¶: Kinh (sutta), LuÆt (Vinaya)
và LuÆn (Abhidhamma). Kinh ghi chép nh»ng
l©i PhÆt dåy, låi gÒm có
5 sÜu tÆp, quan trng nhÃt là tÆp
TrÜ©ng B¶ Kinh (Digha Nikaya), thu góp 34
bài giäng rÃt dài, Çã
ÇÜ®c dÎch ra ting Anh, công
trình cûa h¶i The Pali Text Society, London,
mà ta có th tìm Çc.
Nói sÖ lÜ®c, khi Thích
Ca sáng lÆp ra Çåo PhÆt, Ngài
làm m¶t cu¶c cách mnh chÓng
låi Çåo Bà La Môn Çang
áp ch tàn khÓc trên tÜ tܪng
và sinh hoåt cûa dân n ñ¶.
3000 næm trܧc Çåo PhÆt, có
giÓng ngÜ©i Arya da tr¡ng, tØ các
cánh ÇÒng Urals ª trung b¶ châu
Âu tràn xuÓng chinh phøc các
b¶ låc Dravidian sÓng trên ÇÒng
b¢ng sông Indus và sông Gangas. Dân
bän xÙ có màu da ngâm Çen
cháy n¡ng, bÎ dân Arya khinh ghét:
Çó là nguÒn gÓc kÿ thÎ
(chûng t¶c ª xÙ này). Dù
vÆy ngÜ©i Arya dÀn dÀn ÇÒng
hóa v§i dân bän xÙ, lÆp ra
m¶t nn væn minh m§i (væn minh V
ñà), và m¶t tôn giáo m§i
(Çåo Bà La Môn). ñåo Bà
La Môn d¿a trên 5 giáo Çiu:
NhÜ vÆy, Çiu thÙ
tÜ nhÃn månh uy quyn cûa tu sï
Bà La Môn, cho h ng¿ trÎ trong Ç©i
sÓng cûa nhân dân. ñiu thÙ
5 Ç¥t ÇÎa vÎ ngÜ©i tu
sï Bà La Môn trên nÃc thang cao
nhÃt cûa xã h¶i, giai cÃp Brahamana
trên giai cÃp thÜ®ng võ Ksatriya
(Sát ñ L®i), trên giai cÃp
làm ru¶ng và Çi buôn (nông
thÜÖng) Vaisya (ph xá); và cuÓi
cùng là l§p ngÜ©i nô tÿ
(Çi ª, làm tôi Çòi) sudra
(thû Çà). Ngoài 4 giai cÃp trên,
là l§p ngÜ©i bÀn cùng, khÓn
kh° pariah, không ÇÜ®c chung Çøng
v§i ngÜ©i thÜ©ng.
Trit l xã h¶i cûa
Çåo PhÆt v vÃn Ç
dân chû ÇÜ®c trình bày
rõ ràng trong nhiu b°n kinh mà
ta së tìm dÅn m¶t sÓ chính
yu v§i các luÆn Ç liên
h. Cæn bän cûa dân chû là
vic bình Ç£ng cûa con ngÜ©i,
là vic loåi trØ kÿ thÎ gi»a
các giai cÃp trong xã h¶i. CuÓn
kinh sÓ 3 trong TrÜ©ng Kinh B¶ gi
là kinh Ambattha Sutta, cách Çây 26
th k - trong m¶t xã h¶i và
th©i c¿c kÿ phong kin Bà La Môn
- Çã Ç¥t dÙt khoát vÃn
Ç là con ngÜ©i sinh ra hoàn
toàn bình Ç£ng và giai cÃp
chÌ là m¶t sän phÄm cûa ngÜ©i
månh Ç¥t ra Ç æn hip
kÈ yu.
Ambattha là tên cûa
m¶t ngÜ©i BàLa Môn muÓn tr¿c
din v§i ñÙc PhÆt Ç
dò xem ngài có xÙng Çáng
ÇÜ®c qu trng chæng. NgÜ©i
trÈ tu°i rÃt t¿ kiêu, xem rÈ
Tæng Çoàn và ngay cä ñÙc
PhÆt. PhÆt tip rÃt lÍ Ç¶.
Trܧc ht, Ngài giäm hào th
cûa b¢ng cách dÅn chÙng
là t° tiên cûa y xuÃt thân
tØ m¶t ngÜ©i Çàn bà
làm tôi Çòi cho giòng h
Sakya, cho nên y không có l do gì
Ç t¿ Ç¡c. K tip, tØng
Çim m¶t, PhÆt Çä phá
cái trit l, truyn thÓng và
tÆp tøc kÿ thÎ giai cÃp. PhÆt
dÅn chÙng là thäo m¶c và
cÀm thú chia ra làm nhiu loài,
nhiu loåi, duy chÌ có con ngÜ©i
là sinh vÆt ÇÒng nhÃt. Theo
quy ܧc mà ngÜ©i ta gi kÈ
qúy phái, ngÜ©i nô b¶c. BÕ
quy ܧc (chÙc phÆn, tin tài,
æn m¥c,v.v...) còn låi "máu
ai cÛng ÇÕ, nܧc m¡t ai cÛng
m¥n". ñÙc PhÆt chÃp nhÆn
là ngoài Ç©i có kÈ hèn
ngÜ©i månh, kÈ nghèo ngÜ©i
giàu, nhÜng cái cách bit này
Çã xäy ra là vì l do th
l¿c, l do kinh t..., chÙ không phäi
vì bÄm sinh.
Ý nim bình Ç£ng
này còn ÇÜ®c trình bày
trong m¶t cuÓn kinh khác, Vasettha Sutta, thu¶c
h thÓng Nam Tông, vit b¢ng ch»
Sanskrit (m¶t sÓ kinh Nam Tông h thÓng
Pali vÅn ÇÜ®c truyn låi b¢ng
ting Sanskrit). CÛng nhÜ trong cuÓn kinh
trên, ñÙc PhÆt nh¡c låi các
l giäi v cÖ th, sinh l, xã
h¶i, kinh t và môi trÜ©ng,v.v...
Ç chÙng minh là con ngÜ©i
không ai khác ai. ñ¥c bit ª
Çây, vÃn Ç bình Ç£ng
gi»a nam phái và n» phái ÇÜ®c
Ç¥t ra, nh¢m v m¥t hiu th
giäi phóng. TØ nguyên thûy, Tæng
Çoàn Çã gÒm hai h thÓng,
nam và n». Trong bän s¡p hång Etadagga
Vagga; 74 ngÜ©i Çåi Ç tº
thuÀn thành nhÃt cûa ñÙc
PhÆt, Tÿ Kheo Mahapajapati Gotami ngÜ©i ÇÜ®c
thâu nhÆn trܧc ht vào n»
Tæng Çoàn, ÇÙng dÅn ÇÀu
ngang v§i ông Sariputta (Xá l®i PhÃt),
bên hàng nam gi§i.
NhÜng tr¿c tip nói
v quan nim chính trÎ và lÆp
trÜ©ng dân chû cûa ñÙc
PhÆt, ta phäi nói t§i 3 cuÓn kinh
Dasa Raja Dharma Sutta, CakkavattisihanÇa Sutta và
Agganna Sutta.
Dasa Raja Dharma Sutta có bän
dÎch Hán væn tØ Sanskrit là ThÆp
ñiu VÜÖng ñÙc Kinh, nghïa
Nôm là 10 Çiu tâm nim cûa
m¶t ông vua Çang trÎ vì, nói
rõ quan nim cûa ñÙc PhÆt
v phÜÖng thÙc trÎ hành trong
ch Ƕ quân chû. LuÆt Pháp
cûa xã h¶i V ñà, tØ
mÃy ngàn næm trܧc Çåo
PhÆt, d¿a trên l thuyt Matsya Nyaya,
gi là LuÆt Cá hay hiu cho Çúng
th¿c t là LuÆt RØng (Law of Jungle).
ñ©i sÓng thiên nhiên trên
hoàn vÛ theo luÆt t¿ nhiên là
cá l§n nuÓt cá bé. Con ngÜ©i
ta, lúc sÖ khai, không thoát khÕi
luÆt thiên nhiên tÙc luÆt rØng.
Và muÓn ngæn chÆn bÃt công,
hip Çáp, ngÜ©i æn thÎt
ngÜ©i (matsya nyaya) chÌ có m¶t cách
là dùng hình luÆt kh¡t khe Ç
áp Çäo thú tính.
Thích Ca là ngÜ©i
ÇÀu tiên tåi n ñ¶
lên ting chÓi bÕ luÆt rØng.
Kinh ThÆp ñiu VÜÖng ñÙc
trong hoàn cänh xã h¶i quân chû
phong kin ngày Çó dåy nhà
vua 10 phÜÖng châm hành thin Ç
tåo hånh phúc cho dân:
Nghï cho kÏ, l©i khuyên
cûa ñÙc PhÆt rÃt giän dÎ,
là chính trÎ phäi Ç¥t trên
cæn bän tình thÜÖng và Çåo
ÇÙc.
Kinh CakkavattisihanÇa Sutta, Çánh
sÓ 26 trong TrÜ©ng B¶ Kinh, tr¿c tip
nói rõ quan Çim nhà PhÆt
trong mÓi tÜÖng quan gi»a các yu
tÓ chính trÎ, xã h¶i, kinh t,
Çåo ÇÙc. W.G. Weeraratne, hc
gÌa Tích Lan chuyên khäo v kinh
Pali thuÆt là ñÙc PhÆt ngÒi
dܧi m¶t gÓc cây bên v
ÇÜ©ng thuyt giäng kinh cho hành
tÿ kheo và các cÜ sï. ñÙc
PhÆt lÃy s¿ tích vua Dalhameni ngày
xÜa bit dùng Çåo ÇÙc
trÎ dân nh© th dân giàu nܧc
månh. Ngôi vua truyn ÇÜ®c ba
Ç©i, t§i ngÜ©i cháu n¶i
không còn gi» ÇÜ®c k luÆt
Çåo ÇÙc, quÓc gia trª thành
loån låc.
Weeraratne phân tích hai bài
hc trong kinh áp døng tr¿c tip
vào Ç©i sÓng chính trÎ
và pháp luÆt. ThÙ nhÃt, v
phÜÖng din cá nhân, hành trì
Çåo ÇÙc là con ÇÜ©ng
duy nhÃt Ç trª thành A La Hán,
và vic thành t¿u hoàn toàn
tùy thu¶c vào s¿ cÓ g¡ng cûa
chính mình. ThÙ hai, v phÜÖng
din xã h¶i, m¶t chính quyn
có quân Ƕi månh, có cÖ
quan cänh sát h»u hiu cÛng không
th bäo Çäm trÆt t¿ an ninh nu
không lÆp ÇÜ®c "m¶t nn
kinh t h®p l làm cho nhân dân
æn no m¥c Çû". CÛng trên
phÜÖng din xã h¶i, bän kinh nh¡c
låi m¶t Çim vô cùng quan
trng là luÆt pháp phäi quan nim
cá nhân là m¶t thành phÀn
bÃt khä phân cûa xã h¶i. ñã
Çành là mi cá nhân phäi
tr¿c tip chÎu trách nhim v
hành vi cûa mình, nhÜng vì xã
h¶i luôn luôn chi phÓi hành Ƕng
cûa cá nhân cho nên "nu cá
nhân phåm li, xã h¶i phäi liên
ǧi trách nhim".
Nhìn vÆy, ta thÃy rõ
là Çn ÇÀu th k 20,
chû nghïa Karl Marx m§i Ç ra l
thuyt kinh t quyt ÇÎnh, trong khi
25 th k trܧc ñÙc PhÆt
Çã nói rõ là "không
th cäi cách chính trÎ và
xã h¶i nu tiên khªi không hoàn
chÌnh kinh t" Ç bäo Çäm
cho Ç©i sÓng cûa nhân dân.
M¶t m¥t khác, ta cÛng thÃy rõ
là luÆt phát Tây phÜÖng v
quyn l®i cá nhân d¿a trên mô
hình La Mã cÛng Çã Çn
sau quan nim luÆt pháp cûa nhà
PhÆt, "Ç¥t quyn l®i và
hình phåt cá nhân trong tÜÖng
quan xã h¶i.
Kinh Agganna Sutta, sÓ 27 trong
TrÜ©ng B¶ Kinh, tÀm nguyên có
nghiã là vic giäi thích các
vÃn Ç t¿ nguÒn gÓc, tip
nÓi các b¶ kinh trܧc, tr¿c
tip Ç¥t vÃn Ç quan nim
dân chû cûa nhà PhÆt ÇÓi
v§i chính trÎ quÓc gia và ÇÓi
v§i luÆt pháp nói chung. Nu ta
Çem so sánh v§i kinh Çin Çåo
CÖ ñÓc, kinh Agganna Sutta có th
ví v§i cuÓn kinh ÇÀu tiên
trong b¶ kinh C¿u Чc, gi là sách
C¶i NguÒn (Book of Genesis), giäi thích
vic cÃu tåo vÛ trø và giòng
giÓng con ngÜ©i.
Ngày Çó, ñÙc
PhÆt lÜu ngø tåi thành phÓ
Savatthi tip hai ngÜ©i thanh niên thu¶c
qu t¶c. Bà La Môn và chuÄn
bÎ cho h gia nhÆp Tæng Çoàn.
Quyt ÇÎnh rÃt quan trng ÇÓi
v§i hai ngÜ©i trÈ tu°i, phäi tØ
khܧc quyn l®i qúy t¶c Ç
sÓng cu¶c Ç©i tu hành. Vì
vÆy, ñÙc PhÆt phäi giäi thích
cho h thÆt c¥n kë nguÒn gÓc
cûa vÛ trø, cûa trái ÇÃt,
cûa c¶ng ÇÒng xã h¶i, cûa
t° chÙc chính trÎ và t° chÙc
luÆt pháp.
Thoåt tiên, ñÙc
PhÆt trình bày l thuyt cÃu
tåo vÛ trø và cÃu tåo trái
ÇÃt trܧc khi có con ngÜòi.
Th¿c vÆt sinh ra trên trái ÇÃt
cùng v§i nܧc làm thÙc æn
cho Ƕng vÆt. S¿ sÓng tin
hóa mãi cho Çn khi con ngÜ©i
thành hình, tØ m¶t nguÒn gÓc
genetic mà ra cho nên không có giai
cÃp s¡c t¶c, ngÜ©i sang kÈ hèn.
NhÜng con ngÜ©i tranh ÇÃu Ç
sinh tÒn, b¡t ÇÀu nghï Çn
quyn tÜ h»u, do Çó mà có
thù nghÎch nên sinh ra chém git.
MuÓn bäo v Ç©i sÓng c¶ng
ÇÒng, m§i Ç¥t ra luÆt pháp
(bܧc ÇÀu cûa kh ܧc
xã h¶i trong quÓc gia). MuÓn thi hành
luÆt pháp phäi có chính phû
(là bܧc ÇÀu cûa kh
ܧc hành chánh hay chánh trÎ).
Lúc ban sÖ, cÃp lãnh Çåo
ÇÜ®c ÇÒng hóa v§i thÀn
lihn và Çiu này ta thÃy rõ
trong mi nn væn minh c°: vua là
con ThÜ®ng ñ; ª Trung Hoa, vua là
Thiên tº, tÙc con tr©Î ñÙc
PhÆt chÓi bÕ nim này,
xem vua chúa là ngÜ©i thÜ©ng
nhÜ mi ngÜ©i. Vua là ngÜ©i
ÇÜ®c quÀn chúng chn Ç
lãnh Çåo nhà và nܧc,
theo nguyn chung. ñÙc PhÆt gi
ngÜ©i ÇÜ®c chn là bÆc
ñåi Tôn (maha samata), l tܪng
cûa vic chn l¿a là thuyt phøc
làm sao cho mi ngÜ©i ÇÒng
thanh (unanimity), cÓ tránh cách chn
l¿a theo Ça sÓ (majority), [L.perera, Encyclopaedia
of Buddhism, TÆp IV, trang 367].
Dï nhiên l©i lë trong
kinh có tính cách giáo huÃn
nhiu hÖn là mô tä s¿ kin,
vì quá trình diÍn tin trong
lÎch sº loài ngÜ©i, trܧc
và sau th©i Çåi cûa ñÙc
PhÆt vÅn d¿c trên mê tín quá
khích và d¿a trên båo l¿c.
Bªi lë Çó mà có phân
chia giai cÃp. Kinh Agganna Sutta xác ÇÎnh
låi m¶t lÀn n»a quan nim dân
chû cûa ñÙc PhÆt chÓi bÕ
giai cÃp. "Lúc ban sÖ, con ngÜ©i
hoàn toàn giÓng nhau, và mi
ngày mÓi cách bit dÀn hin
Çn. ñÙc PhÆt chÃp nhÆn
các mÓi cách bit này, vì
nh»ng yu tÓ sinh hoåt, nhÜng "mÓi
cách bit gi»a cá nhân này
v§i cá nhân khác dÀu có
l§n t§i mÃy, do tÆp qúan, môi
sinh, và nhiu hÖn n»a là do nghip
(ÇÜ®c nói ª Çoån sau)
tåo ra thì nhu cÀu cæn bän, thu¶c
vÆt chÃt, tâm l hay hܧng linh
luôn luôn vÅn ÇÒng th, ÇÒng
nguyên". Trit gia ñông phÜÖng,
K.N. Jayatilleke, nghiên cÙu các khía
cånh xã h¶i và luÆt pháp
cûa Çåo PhÆt, trong sách the Principles
of International Law in BuÇhist Doctrine (Nguyên
T¡c Công Pháp QuÓc T Trong Giáo
L Nhà PhÆt, Leiden 1967) vit là
vào th©i Thái c° Çã có
nhiu xã h¶i chÃp nhÆn tÜ tܪng
bình d£ng gi»a con ngÜ©i, nhÜ
trong các "quÓc gia Çô thÎ
Hy Låp". Tuy nhiên, quan nim dân
chû Çó vÅn còn hån ch,
ví dø nhÜ phø n» và giai
cÃp nô b¶c bÎ loåi ra ngoài
sinh hoåt chính trÎ. ChÌ tØ lúc
ñÙc PhÆt Çn, "quyn
bình Ç£ng tuyt ÇÓi cûa
con ngÜ©i, trên mi phÜÖng din,
m§i ÇÜ®c nhìn nhÆn trong tÜ
tܪng và trên th¿c hành".
Jayatilleke vit thêm, tóm lÜ®c nhÜ
sau: Trên th¿c t vic t° chÙc
Tæng Çoàn, cÛng nhÜ trên
l thuyt ta Çc ÇÜ®c trong
kinh Çin, vào th©i ñÙc
PhÆt, Çã b¶c l¶ rõ hai khuynh
hܧng chuyên ch và c¶ng hòa
(dân chû), m¥c dù vào th©i
kÿ nguyên thûy cûa Çåo PhÆt,
vic lãnh Çåo ÇÜ®m nhiu
màu s¡c qúy t¶c (phong kin) hÖn.
Nhu cÀu phát trin bu¶c phäi thay
Ç°i, nhÜng rõ ràng là ñÙc
PhÆt Çã chn th ch dân
chû tr¿c tip. Và Jayatilleke kt
luÆn: "LÎch sº (loài ngÜ©i)
phäi bit công Ön ñÙc PhÆt
Çã sáng lÆp ra th ch C¶ng
Hoà, Çem låi l®i ích cho mi
ngÜ©i trong Çoàn th (Tæng
Çoàn), cÛng nhÜ l®i ích chung
cho nhân loåi, vì th ch (tÓt
ÇËp) này bây gi© còn tÒn
tåi sau khi ñÙc PhÆt Çã
nhÆp dit".
trên ta hiu ÇÜ®c
quan nim dân chû cûa ñÙc
PhÆt qua hành Ƕng t° chÙc
Tæng Çoàn. ñÙc PhÆt Çã
nhìn thÃy dân chû nhÜ m¶t
phÜÖng tin kêu gi h®p Çoàn
và mi phÜÖng tin làm cho Ç©i
sÓng Tæng Çoàn hÃp dÅn.
Cái nhìn Çó d¿a trên lÆp
trÜ©ng chánh trÎ và xã h¶i
cûa ngài, ÇÜ®c diÍn tä
rõ trong m¶t sÓ kinh Çin ta vØa
trích dÅn. Th nhÜng PhÆt giáo
không phäi thuÀn túy là m¶t
nn trit hc, chính trÎ hc
hay xã h¶i hc. Ta phäi tìm xa hÖn
Ç thÃy là quan nim dân
chû cûa ñÙc PhÆt phát xuÃt
tØ cæn bän Çåo ÇÙc
và hܧng linh cûa tôn giáo
Ngài sáng lÆp. Nói m¶t cách
khác, muÓn hiu ÇÜ®c tÜ©ng
tÆn quan nim dân chû cûa ñÙc
PhÆt, phäi tìm hiu l thuyt
cûa nn Çåo ÇÙc mà
giáo l nhà PhÆt Çã d¿ng
lên.
ñåo PhÆt Ç¥t
con ngÜ©i trong khung cänh luân hÒi
(samara). ñ©i sÓng cûa sinh vÆt
(trong Çó có con ngÜ©i) không
phäi chÌ khªi ÇÀu khi âm
dÜÖng phÓi h®p Ç sinh sän;
Ç©i sÓng này cÛng không
chÃm dÙt khi cÖ th tan rã, hûy
dit. Cho Çn khi con ngÜ©i ÇÜ®c
khai phóng giäi thoát khÕi vòng
luân hÒi, Ç©i sÓng vÅn luôn
luôn tip nÓi nhÜ m¶t ngn triu
xô ÇÄy không ngØng. Trong chu°i
dài vô tÆn cûa luân hÒi,
Ç©i sÓng hin chÌ là m¶t
mÃu, m¶t khúc nhÕ. Và con ngÜ©i
trong Ç©i sÓng hin tåi không
nh»ng bÎ chi phÓi bªi các yu
tÓ cÖ sinh l, xã h¶i, kinh t,
môi sinh, v.v... mà còn bÎ chi phÓi
bªi m¶t yu tÓ muôn vån lÀn
quan trng hÖn, Çó là yu
tÓ tâm l vô hình ta gi là
Nghip (Karma).
Nghip theo ngÜ©i nhÜ
bóng v§i hình, và bªi lë con
ngÜ©i (thông thÜ©ng) không thoát
khÕi nghip nên Çåo PhÆt
dåy là phäi tåo cho con ngÜ©i
(ta phäi tåo cho chính ta) nh»ng Çiu
kin tÓt ÇËp nhÃt Ç
thoát Nghip. ñåo ÇÙc cûa
PhÆt giáo b¡t ÇÀu tØ Çim
nà
ñiu kin Ƕc
nhÃt Ç thoát ÇÜ®c Nghip
là sÓng hành thin. Vun trÒng
m¶t np sÓng phù h®p v§i luân
l là Çi sát v§i Çåo
luÆt Bát Chánh ñåo cûa
ñÙc PhÆt då Låi n»a,
hành thin không nh»ng có ích
cho mình mà còn änh hܪng
Çn Ç©i sÓng tha nhân: ñåo
ñÙc Riêng Cûa Cá Nhân Trª
Thành ñåo ñÙc Cûa Xã
H¶i. Trên bình din th¿c t,
Çåo ÇÙc xã h¶i quan nim
nhÜ vÆy së chi phÓi Ç©i sÓng
kinh t - cày sây cuÓc bÅm, lao
Ƕng chân tay (lao l¿c), lao Ƕng
ÇÀu óc (lao tâm), Ç cùng
chia m¥c chia æn. ñn Çó
thì tôn giáo không còn là
m¶t nim suông cûa nh»ng ngÜ©i
s® st, yu tinh thÀn, "bÎ ép
phäi hút á phin"; tôn giáo
së thÃm nhuÀn hành Ƕng
trong Ç©i sÓng hàng ngày, hành
Ƕng lÃy Bát Chánh ñåo,
l©i dåy cûa PhÆt, làm kim chÌ
nam.
Sinh hoåt cá nhân và
xã h¶i theo m¿c thܧc Çåo
ÇÙc ÇÜa ta trª låi cu¶c
bin luÆn ª phÀn trên, th ch
Ƕc tài hay dân chû, mô hình
Chuyên Ch hay C¶ng Hòa. Cæn cÙ
trên giáo l xuÃt tØ kinh Çin
nói v Çåo ÇÙc, ta có
hai nhÆn xét m§i:
ñim Ç¥c bit
nhÃt cÀn phäi quán trit là
l thuyt Çåo ÇÙc cûa
nhà PhÆt trª låi n¢m yên trên
nn móng dân chû. L thuyt
gia (trit gia) tiên phong cûa (chû nghïa)
dân chû Tây phÜÖng là Jean
Jacques Rouseau Çã Ç¥t cæn bän
"giao kèo xã h¶i" trên bän
tính toàn thin cûa cá nhân.
Rousseau vit r¢ng: "Không có m¶t
cá nhân nào, nu Çã không
phåm t¶i làm cho mình mÃt nhân
cách, mà låi không có quyn
tham gia vào sinh hoåt cæn bän chánh
trÎ". L thuyt Çåo ÇÙc
cûa nhà PhÆt tin tܪng tuyt
ÇÓi vào næng tính hܧng
thin cûa con ngÜ©i (chúng sanh là
nh»ng vÎ PhÆt s¡p thành), "tÜ
tܪng con ngÜ©i ví nhÜ vàng
ròng, bÎ s¡t, ÇÒng, thic,
chì, ba-c pha tr¶n, nhÜng khi vào lºa,
chÃt vàng tinh túy së hin ra r¿c
rª" (kinh Agganna Sutta). Cùng m¶t
nghï nhÜ vÆy, 24 th k sau, Rousseau
lÆp låi l©i dåy cûa ñÙc
PhÆt, chÌ th thôi.
NhÃt là vào th©i
kÿ hin Çåi, lÎch sº cho thÃy
chánh trÎ th gi§i hܧng v
th ch Çåi nghÎ cûa nܧc
Anh làm khuôn vàng thܧc ngc:
"trng quyn tÓi thÜ®ng cûa
tÜ tܪng dåi nghÎ, và tÜ
tܪng này låi ÇÜ®c quan
nim trên cæn bän luân l Çåo
ÇÙc nhiu hÖn là cæn bän
pháp l" (the idea of parliamentary sovereignty,
conceived in moral rather than in legal terms, Encyclopaedia Britannica,
quyn 7, trang 182). Quan nim dân chû cûa
ñÙc PhÆt: trng quyn quyt
ÇÎnh cûa cá nhân, trng thuyt
phøc Ç Çn ÇÒng
tình hÖn là áp Ç¥t v§i
hình phåt, và hoàn toàn Ç¥t
trên nn täng luân l, Çåo
ÇÙc - ethica summum bonum - thÆt Çã
Çi trܧc và Çi xa hÖn cái
mô hình sinh hoåt dân chû ÇÜ®c
cho là l tܪng vØa nói trên.
oOo
Tài liu tham khäo:
Copied from:
Subject: [religion] Giáo L PhÆt Giáo và Ý Nim Dân Chû
Date: Thu, 02 May 1996 09:17:51 GMT
From: [email protected] (BXD)
Organization: ITEA-DESK, NTNU
Newsgroups: soc.culture.vietnamese
oOo