by Bi`nh Anson
(VIQR version), click here for VPS
version.
Nga`y ra(`m tha'ng tu+ a^m li.ch mo^~i na(m la` mo^.t nga`y dda(.c bie^.t cho ta^'t ca? ca'c Pha^.t tu+? tre^n the^' gio+'i\. Theo truye^`n tho^'ng Theravada (Nguye^n thu?y, Nam to^ng), ddo' la` nga`y Vesakha (Vesak) ky? nie^.m nga`y sinh (Pha^.t DDa?n), nga`y chu+'ng dda('c (Tha`nh DDa.o), va` ti.ch die^.t (DDa.i Nie^'t Ba`n) cu?a DDu+'c Pha^.t. Ca'c quo^'c gia theo truye^`n tho^'ng Mahayana (DDa.i thu+`a, Ba('c to^ng) cu+? ha`nh ba di.p tro.ng dda.i tre^n va`o ba nga`y kha'c nhau trong na(m. Tuy nhie^n, nga`y ra(`m tha'ng tu+ ddu+o+.c xem nhu+ la` nga`y le^~ Pha^.t gia'o quan tro.ng nha^'t, va` dda~ ddu+o+.c toa`n the^? ca'c to^ng pha'i Pha^.t gia'o tho^'ng nha^'t va`o ky` DDa.i ho^.i la^`n thu+' VI cu?a Pha^.t gia'o The^' gio+'i na(m 1961 [1, 5].
DDe^'n nay, mo.i ngu+o+`i dde^`u tho^'ng nha^'t ra(`ng DDu+'c Pha^.t sinh ra trong dde^m tra(ng ra(`m tha'ng tu+ a^m li.ch na(m 623 tru+o+'c Ta^y nguye^n, ta.i vu+o+`n Lumbini (La^m Ty` Ni), ngoa.i o^ tha`nh Kapilavatthu (Ca Ty` La Ve^.), ga^`n bie^n gio+'i A^'n DDo^. nga`y nay [1]. Tha^n phu. nga`i la` vua Suddhodana (Ti.nh Pha.n) va` tha^n ma^~u la` hoa`ng ha^.u Maha Maya (DDa.i Ti.nh Die^.u). Nga`i thuo^.c sa('c to^.c Sakya (Thi'ch Ca), co' ho. Gotama (Co^` DDa`m), va` ddu+o+.c vua cha dda(.t te^n la` Siddharta (Ta^'t DDa.t DDa), co' nghi~a la` Nhu+ Y'. Na(m 16 tuo^?i, nga`i la^.p gia ddi`nh vo+'i co^ng chu'a Yasodhara (Gia Du DDa` La) va` co' mo^.t ngu+o+`i con trai, te^n la` Rahula (La Ha^`u La).
Na(m 29 tuo^?i, nga`i ro+`i bo? cung va`ng, vu+o+.t so^ng Anoma (mo^.t chi nha'nh cu?a thu+o+.ng lu+u so^ng Gange, Ha(`ng ha`), ta^`m su+ ho.c dda.o, so^'ng mo^.t cuo^.c ddo+`i du ta(ng. Sau 6 na(m ho.c ho?i vo+'i nhie^`u ba^.c dda.o su+ no^~i tie^'ng tho+`i ddo' vo+'i nhie^`u pha'p mo^n tu ta^.p kha'c nhau, nga`i ca?m tha^'y va^~n co`n nhie^`u vu+o+'ng ma('c, va` va^~n kho^ng ti`m ra ddu+o+.c con ddu+o+`ng gia?i thoa't to^'i ha^.u\.
Cuo^'i cu`ng, nga`i quye^'t ddi.nh kho^ng so^'ng le^. thuo^.c va`o mo^.t vi. dda.o su+, mo^.t pha'p mo^n na`o ca?. Tu+` bo? lo^'i tu kho^? ha.nh ha`nh xa'c, nga`i ba('t dda^`u ddi kha^'t thu+.c tro+? la.i dde^? phu.c ho^`i su+'c kho?e, va` tham thie^`n du+o+'i co^.i ca^y pippala, sau na^`y ddu+o+.c go.i la` ca^y bo^` dde^`, trong vu`ng Gaya - nga`y nay ddu+o+.c go.i la` Bodhgaya, Bo^` DDe^` DDa.o Tra`ng, be^n bo+` so^ng Neranjara (Ni Lie^n Thuye^`n)
Sau 49 nga`y ha`nh thie^`n, va`o dde^m ra(`m tha'ng tu+ na(m 588 tru+o+'c Ta^y li.ch, nga`i nha^.p ddi.nh tham thie^`n, qua'n nie^.m ho+i tho+? va` cha^n ta^m, nha^.p bo^'n ba^.c thie^`n, ro^`i qua'n tu+o+?ng ve^` su+. sinh die^.t cu?a mo.i loa`i hie^.n hu+~u [2]. Va`o cuo^'i canh mo^.t dde^m ddo', nga`i chu+'ng dda.t tri' tue^. "tu'c ma.ng minh". Cuo^'i canh hai, nga`i chu+'ng dda.t "la^.u ta^.n minh", qua'n trie^.t nguye^n do ddu+a dde^'n su+. sinh tu+? cu?a mo.i loa`i\. DDe^'n cuo^'i canh ba, nga`i dda~ tha^'y ddu+o+.c con ddu+o+`ng thoa't vo`ng kho^? lu.y, nhi`n tha^'y ro~ ddu+o+.c ta^m nie^.m cu?a mo.i loa`i qua tri' tue^. "tha ta^m minh", nghe tha^'y va` tho^ng hie^?u ddu+o+.c nie^`m vui no^~i kho^? cu?a mo.i loa`i, qua chu+'ng dda('c tri' tue^. "thie^n nha~n minh", "thie^n nhi~ minh", va` "tha^`n tu'c minh" [1, 2]. La^.u dda~ ta^.n die^.t, tue^. dda~ toa`n khai, nga`i qua'n trie^.t cha^n ly' va` gia'c ngo^., tro+? tha`nh mo^.t vi. Cha'nh DDa(?ng Cha'nh Gia'c (Samma Sambuddho), va` ddu+o+.c xem nhu+ la` dda~ nha^.p Nie^'t Ba`n Hu+~u Du+ Y (Sopadisera Nibbana Dhatu), nghi~a la` tra.ng tha'i ta^m tri' hoa`n toa`n gia?i thoa't nhu+ng tha^n xa'c va^~n co`n to^`n ta.i\. Lu'c ddo' nga`i ddu+o+.c 35 tuo^?i\.
Tu+` ddo' trong suo^'t 45 na(m, nga`i ddi truye^`n gia?ng con ddu+o+`ng gia?i thoa't, thu nha^.n dde^. tu+?, co' ngu+o+`i xua^'t gia theo nga`i va` la^.p tha`nh Ta(ng ddoa`n (Sangha), co' ngu+o+`i cu~ng co`n ta.i gia, go.i la` ca'c cu+ si~. Vu`ng truye^`n gia'o cu?a nga`i la` vu`ng DDo^ng Ba('c A^'n DDo^. gia'p bie^n gio+'i xu+' Nepal, do.c theo ca'c nha'nh so^ng thu+o+.ng nguo^`n so^ng Gange (so^ng Ha(`ng).
Nga`i thu+o+`ng ddu+o+.c go.i la` DDu+'c Pha^.t Co^` DDa`m (Buddha Gotama). Chu+~ "Pha^.t" la` tie^'ng go.i ta('t cu?a "Pha^.t DDa`", phie^n a^m tu+` chu+~ Pha.n "Buddha" - ngu+o+`i bi`nh da^n Vie^.t Nam co' no+i go.i la` o^ng Bu.t - nghi~a la` ngu+o+`i dda~ gia'c ngo^. (Gia'c Gia?) . Trong ca'c kinh sa'ch ghi la.i, nga`i thu+o+`ng tu+. go.i mi`nh la` Tagatatha (Nhu+ Lai). Nga`i co' ra^'t nhie^`u dde^. tu+? tu+` ca'c quo^'c gia trong vu`ng, go^`m ddu? mo.i tha`nh pha^`n trong xa~ ho^.i, lu+'a tuo^?i, nam nu+~, va` tu+` nhie^`u to^n gia'o kha'c nhau\. Trong tho+`i ky` ddo', co' nhie^`u vi. dde^. tu+? dda~ chu+'ng dda('c ddu+o+.c qua? vi. gia?i thoa't nhu+ nga`i\. Theo quan nie^.m cu?a Pha^.t gia'o Theravada, ho. dda~ dda.t ddu+o+.c qua? vi. A la ha'n (Arahant), mo^.t qua? vi. gia?i thoa't nhu+ Pha^.t.
DDu+'c Pha^.t ti.ch die^.t na(m 543 tru+o+'c Ta^y li.ch, lu'c nga`i 80 tuo^?i, ta.i khu ru+`ng ca^y sala, ga^`n tha`nh Kusinara (Ca^u Thi La). DDe^m ddo', sau khi nha^.p va` xua^'t ta'm ba^.c thie^`n, nga`i nha^.p Nie^'t Ba`n Vo^ Du+ Y (Anupadisera Nibbana Dhatu) - hay DDa.i Nie^'t Ba`n (Maha Parinibbana) - nghi~a la` Nie^'t Ba`n vo+'i tha^n xa'c kho^ng co`n ma^`m so^'ng to^`n ta.i trong the^' gian. Lu'c ddo' la` canh cuo^'i cu`ng cu?a dde^m ra(`m tha'ng tu+. Lo+`i da.y cuo^'i cu`ng cu?a nga`i la`:
"Na^`y ca'c tu si~, nay Ta khuye^n ca'c vi.: ta^'t ca? ca'c pha'p hu+~u vi dde^`u vo^ thu+o+`ng, ha~y tinh ta^'n, cho+' co' pho'ng da^.t" [3].
Sau 45 na(m hoa(`ng pha'p, DDu+'c Pha^.t dda~ dde^? la.i mo^.t kho ta`ng qui' gia' go^`m nhie^`u ba`i thuye^'t gia?ng (Kinh, Sutta), thu+o+`ng ddu+o+.c go.i to^?ng qua't la` "ta'm va.n bo^'n nga`n" pha'p mo^n, trong nhie^`u di.p gia?ng da.y cho ha`ng dde^. tu+?, ba^.c tha'nh thanh va(n, cu+ si~, ... Vo+'i su+. pha't trie^?n va` ba`nh tru+o+'ng cu?a Ta(ng ddoa`n, nga`i dda(.t ra nhie^`u gio+'i lua^.t dde^? ta.o ddie^`u kie^.n thua^.n lo+.i trong co^ng ta'c tu ta^.p (Vinaya, Gio+'i). Vo+'i so^' ta`i lie^.u ha.n che^' va` ta^`m hie^?u bie^'t co`n ha.n he.p, to^i chi? xin tri`nh ba`y to'm ta('t bo^. kinh ddie^?n DDa.i Ta.ng theo he^. Pali (Nam Pha.n) trong ba`i vie^'t na^`y\.
Vi` va^.y ma` khoa?ng 100 na(m sau, mo^.t dda.i ho^.i ke^'t ta^.p kinh ddie^?n ddu+o+.c to^? chu+'c, theo ye^u ca^`u cu?a ta(ng chu'ng tha`nh Vesali va` Vajji [5]. Sau la^`n ke^'t ta^.p na^`y, Lua^.t Ta.ng ddu+o+.c mo+? ro^.ng vo+'i ca'c gio+'i lua^.t ma` ca'c dda.i bie^?u cho ra(`ng dda~ kho^ng ddu+o+.c ke^'t ta^.p trong ky` DDa.i Ho^.i I, va` mo^.t so^' ca'c ba`i kinh gia?ng kha'c chu+a ke^'t ta^.p, ta.o tha`nh mo^.t bo^. kinh thu+' 5 cu?a Kinh Ta.ng (Tie^?u Bo^.).
Sau la^`n ke^'t ta^.p na^`y, Lua^.t Ta.ng va` Kinh Ta.ng xem nhu+ dda~ tha`nh hi`nh, va` ca'c ba`i gia?ng co' le~ cu~ng gio^'ng nhu+ ba`i gia?ng ma` chu'ng ta co' ddu+o+.c trong bo^. DDa.i Ta.ng hie^.n nay [4].
Trong tho+`i ky` ga^`n dda^y, Mie^'n DDie^.n co' to^? chu+'c hai ky` ke^'t ta^.p kha'c: ke^'t ta^.p la^`n thu+' 5, na(m 1870, va` la^`n thu+' 6, na(m 1954. Tuy nhie^n ca'c ky` ke^'t ta^.p na^`y chi? dde^? la`m sa'ng to? ca'c ddie^?m chi'nh trong kinh, nhu+ng kho^ng thay ddo^?i gi` trong bo^. Tam Ta.ng [5].
"Ta.ng" hay "Ta`ng" la` gio? chu+'a, cho^? chu+'a, tie^'ng Pali go.i la` Pitaka\. Nga`y xu+a ta.i ca'c chu`a lo+'n thu+o+`ng co' mo^.t thu+ vie^.n go.i la` "Ta`ng Kinh Ca'c" dde^? lu+u tru+~ ca'c bo^. kinh qui'. Tam Ta.ng theo tie^'ng Pali go.i la` Tipitaka, Ba Gio? Chu+'a (The Three Baskets), go^`m co' Lua^.t Ta.ng (Vinaya Pitaka), Kinh Ta.ng (Sutta Pitaka), va` Lua^.n Ta.ng (Abhidhamma Pitaka). Sau dda^y la` so+ lu+o+.c ve^` ca'c ta.ng na^`y:
Tru+o+`ng Bo^. Kinh go^`m 34 quye^?n, dda~ ddu+o+.c di.ch sang Vie^.t ngu+~, trong ddo' co' hai quye^?n pho^? tho^ng nha^'t: Kinh DDa.i Ba't Nie^'t Ba`n (Maha Parinibanna Sutta) va` Kinh DDa.i Qua'n Nie^.m (Maha Satipattana Sutta). Ngoa`i ca'c ba`i thuye^'t gia?ng cu?a DDu+'c Pha^.t, Bo^. na^`y cu~ng co' ca'c ba`i gia?ng cu?a DDa.i DDu+'c Sariputta (Xa' Lo+.i Pha^'t), vi. dde^. tu+? ha`ng dda^`u co' ta`i thuye^'t gia?ng hu`ng bie^.n nha^'t tho+`i ddo', va` ca'c vi. dde^. tu+? no^~i tie^'ng kha'c\.
Trung Bo^. go^`m co' 152 ba`i kinh sa('p xe^'p trong 15 pha^?m, theo tu+`ng chu? dde^`. Bo^. kinh na^`y ra^'t pho^? tho^ng trong gio+'i Pha^.t tu+? su+? du.ng Anh ngu+~. Ba?n di.ch Anh ngu+~ ddu+o+.c hie^.u chi?nh nhie^`u la^`n, va` ba?n di.ch mo+'i nha^'t se~ ddu+o+.c xua^'t ba?n bo+?i ho^.i Buddhist Publication Society, Ti'ch Lan, trong na(m nay (1995). Ca'c ba`i kinh quan tro.ng thu+o+`ng co' lie^n quan dde^'n phe'p ha`nh thie^`n qua'n nie^.m (Satipattana Sutta), chi'nh kie^'n (Sammaditthi), ca'ch ti.nh ta^m (Kakacupama), cuo^.c ddo+`i DDu+'c Pha^.t (Ariyaparyesana), tu+' die^.u dde^' (Mahahatthipadopama), kho^ng ti'nh (Culasunnata), qua'n nie^.m ho+i tho+? (Anapanasati), vv... Co' the^? no'i dda^y la` mo^.t bo^. kinh quan tro.ng nha^'t, bao go^`m ca'c ba`i gia?ng thie^'t ye^'u tre^n ddu+o+`ng tu ta^.p, thu+.c ha`nh lo+`i Pha^.t da.y\.
Tu+o+ng U+ng Bo^. go^`m 2,889 ba`i kinh nga('n, chia la`m 5 chu+o+ng va` 56 pha^?m. DDa^y la` ta^.p ho+.p ca'c ba`i kinh co' chu? dde^` gio^'ng nhau ve^` mo^.t ddie^?m tha?o lua^.n, hoa(.c ve^` mo^.t nha^n va^.t na`o ddo' trong tho+`i DDu+'c Pha^.t. Co' nhu+~ng ba`i gia?ng quan tro.ng ve^` 12 nha^n duye^n va` ve^` 37 pha^`n bo^` dde^` (37 pha^?m tro+. dda.o).
Ta(ng Chi Bo^. la` bo^. kinh du+.a theo ca'ch sa('p xe^'p so^' ho.c, tu+` ca'c chu? dde^` co' lie^n quan dde^'n 1 pha^`n tu+?, 1 ye^'u to^', da^`n da^`n le^n dde^'n ca'c chu? dde^` co' 11 pha^`n tu+? hay ye^'u to^'. Vi` va^.y, bo^. kinh ddu+o+.c chia la`m 11 chu+o+ng, go^`m 2,308 ba`i kinh.
Tie^?u Bo^. tha^.t ra kho^ng pha?i la` bo^. sa'ch nho?, ma` la` ta^.p ho+.p 15 bo^. sa'ch nho?. Ca'c kinh quan tro.ng va` pho^? tho^ng la` Kinh Ha.nh Phu'c (Mangala Sutta), Tam Ba?o (Ratana), Tu+` Bi (Metta), Pha'p Cu' (Dhammapada), Tu'c Sanh Truye^.n (Jakata), Tru+o+?ng La~o Ke^. (Theragatha), Tru+o+?ng La~o Ni Ke^. (Therigatha), Pha^.t Su+? (Buddhavamsa).
Ma(.c du` Pha^.t Gia'o la` mo^.t to^n gia'o lo+'n o+? Vie^.t Nam va` dda~ co' ma(.t la^u ddo+`i ta.i dda^'t nu+o+'c ta tre^n 18 the^' ky?, cho dde^'n nay chu'ng ta va^~n chu+a co' mo^.t bo^. Tam Ta.ng dda^`y ddu? ba(`ng chu+~ Vie^.t. DDie^`u na^`y dda~ ddu+o+.c ghi nha^.n tu+` dda^`u tha^.p nie^n 1950 [5], ma` dda~ 40 na(m qua, co^ng ta'c di.ch thua^.t va^~n chu+a hoa`n ta^'t. Mo^.t chu+o+ng tri`nh phie^n di.ch va` a^'n ha`nh DDa.i Ta.ng Kinh Vie^.t Nam dda~ ba('t dda^`u tro+? la.i tu+` na(m 1989, du+.a tre^n ca'c bo^. chu+~ Pali va` chu+~ Ha'n. DDe^'n nay (1995), to^i dda~ co' duye^n may ddu+o+.c ddo.c ca'c quye^?n Tru+o+`ng Bo^. (va` Tru+o+`ng A Ha`m), Tu+o+ng U+ng Bo^., va` Ta(ng Chi Bo^. ba(`ng Vie^.t ngu+~.
Trong khi cho+` ddo+.i mo^.t bo^. DDa.i Ta.ng Vie^.t ngu+~, qui' vi. Pha^.t Tu+? na`o muo^'n nghie^n cu+'u the^m thi` co' the^? ti`m ddo.c bo^. DDa.i Ta.ng ba(`ng Anh ngu+~ [7], do ho^.i Pali Text Society a^'n ha`nh. Ho^.i na^`y ba('t dda^`u di.ch Tam Ta.ng tu+` na(m 1909, dda~ hoa`n ta^'t co^ng ta'c di.ch thua^.t, va` thu+o+`ng xuye^n hie^.u chi?nh ca'c ba?n di.ch. Ga^`n dda^y, co^ng ta'c hie^.u chi?nh la.i co' the^m ca'c ddo'ng go'p quan tro.ng cu?a ho^.i Buddhist Publication Society\. DDi.a chi? lie^n la.c: